Karabağ Hanlığı ile beraber Bakü, Gence , Taliş, Şirvan, Kuba, Şaki Hanlıklarıda işgale uğradı. Rus işali durmadı 1828 Türkmençayı antlaşmasıyla İrevan, Nahçivan Hanlıkları ile Taliş Hanlığının diğer kısmı Çarlık Rus işgaline geçti.
Azerbaycan toprakları 1828 Türkmençayı antlaşmasıyla Güney ve Kuzey Azerbaycan diye ikiye bölündü. Aras nehrinin akış istikametinde 410.000 km2 Azerbaycan toprağının 130.000 km2’si Kuzey Azerbaycan Çarlık Rusya İmparatorluğu, 280.000 km2 olan Güney Azerbaycan’da Kaçar ( İran) devletinde kaldı. Karabağ Hanlığı ve Şuşa şehri 1917 Bolşevik İhtilaline kadar 104 yıl Çarlık Rus işgalinde kaldı. 1918-1920 yılları Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulup, Sovyetler Birliği işgaline uğramasına kadar 2 yıl azad oldu. Karabağ ve Şuşa 1920-1991 yılları arasında Sovyetler Birliği işgalinde kaldı.
Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Azerbaycan bağımsız oldu. Milli ordusunu daha kurmayan, içinde bulunduğu özel durumdan istifade ederek Rusya’nın da desteği ile Azerbaycan'a karşı toprak iddialarını hayata geçirmek için saldırıya geçen Ermenilerin, başlıca hedeflerinden biri de Şuşa’ydı. Ermeniler, 1991'de başlattıkları saldırılarla önce Hankendi şehrini işgal etti. Ardından 26 Şubat 1992'de Hocalı kasabası Ermenistan ordusunun eline geçti. Hocalı'da aralarında kadın ve çocukların da bulunduğu 613 sivili katlederek yüzyılın en büyük katliamlarından birine imza atan Ermenistan güçleri 8 Mayıs 1992'de de Şuşa'yı işgal etti.
Rus ordusundan aldığı destekle Ermenistan Dağlık Karabağ, 7 Azerbaycan reyonu olmak üzere Azerbaycan’ın % 20 toprağını işgal etti. Şuşa, Azerbaycan tarih ve kültürünün simgelerinden olmasının yanı sıra bölgeye hakim coğrafi konumu sayesinde stratejik öneme sahip şehir. Şuşa, hem çok sayıda tarihi anıta sahip hem de çok sayıda seçkin bilim ve kültür adamının burada doğması dolayısıyla sadece Şuşalılar için değil, tüm Azerbaycanlılar için önemli bir kent.
Şuşa 5,5 km2 yüzölçüme sahip olup 1989 yılında kentin 23.156 kişilik nüfusa sahip olduğu nüfusun % 92’si Azerbaycan Türkü % 7’si Ermeni, % 1’de diğer milletlerden oluşuyordu. Tarihi ve kültürel zenginlikleri ve doğal güzellikleri nedeniyle Karabağ'ın sembol şehri olarak kabul edilen Şuşa, ünlü besteci ve müzisyenleri nedeniyle "Azerbaycan müziğinin beşiği" diye de nitelendiriliyor. Şehir, asırlar boyunca Güney Kafkasya'nın siyasi ve kültürel merkezlerinden biriydi.
Azerbaycan’ın eski Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Şuşa'yı şu sözlerle anlatmıştı:
"Şuşa, sadece Şuşa halkı için değil, tüm Azerbaycanlılar için aziz şehir, aziz kale, aziz anıttır."
Azerbaycanlılara ait 300'den fazla tarihi anıt tahrip edildi. İşgalden sonra Şuşa'ya Ermeniler yerleştirildi. Yüzyıllardır Şuşa'nın gerçek sahibi olan Azerbaycanlılar 28 yıl boyunca Azerbaycan'ın diğer bölgelerinde yaşamak zorunda kaldı.
Şuşa Kalesi Kalenin yapımına 1753 yılında başlandı. Gence kapısı olarak da bilinen kale, Batı ile Doğu’yu birleştiren Dağlık Karabağ’ın en stratejik noktalarından biri. Coğrafi konumu ve stratejik öneminden dolayı Ermenistan tarafından büyük askeri yığınak ve korunma sağlanıp, bütün güçleri ile korunuyordu. Arazinin fiziki durumu sebebiyle alınması zordu. Azerbaycan özel kuvvetlerinin dünya savaş tarihine ders olacak bir şekilde Karabağ'ın sembol şehri Şuşa 28 yıllık işgalden kurtarıldı. Azerbaycan ordusunun Şuşa'ya girmesi, Ermenistan ordusunun dağılmasına neden oldu.
Azerbaycan’ın yiğit evlatları göğüs göğüse muharebe ile Ermeni güçlerini yenip bozguna uğrattı. Karabağ şehitlerinin anısı, Şuşa'nın sembolü: Har-ı Bülbül çiçeği Harı-ı bülbül çiçeği, sadece Şuşa’da Çıdır Ovasında yetişen endemik bir bitki. Efsaneye göre, Har-ı Bülbül, dalına konan bülbülü sever ve okşar. Alt dallara konan arı ise bülbülü kıskanır, sokar ve öldürür. Har-ı Bülbül Azerbaycan'da 2020 Dağlık Karabağ Savaşı'nda şehit olan askerlerin anısının sembolü olarak kabul edildi.
28 yıl Ermeni işgalinde kalan tarihi kale restore edildi ve kalenin üzerine “Şuşa” yazısı eklendi. 28 yıllık esaretinden kurtulan Şuşa; imar, inşaat ve restorasyon çalışmalarıyla yeniden ayağa kaldırılıyor. Bursa’da düzenlenen TÜRKSOY Daimî Konseyi’nde alınan kararla 2023 Türk Dünyası Kültür Başkenti Azerbaycan’ın Şuşa şehri seçildi. Erzurum ile Şuşa şehri “ Kardeş şehir” oldu.
Azerbaycan'ın kültür başkenti Şuşa, önemli tarihi şahsiyetlerin vatanıdır. Bunlardan biri Mustafa Kemal Atatürk'ün danışmanı, Anadolu Ajansının ilk yönetim kurulu başkanı, gazeteci Prof. Dr. Ahmet Ağaoğlu'dur.
Türk dünyası ve Azerbaycan’ın Kültür başkenti, yiğitler diyarı, Azerbaycan Mehmetçiklerinin destan yazdığı, dünya savaş tarihine örnek ve ders olack, Karabağ şehitlerinin anısı, Şuşa’nın sembolü Har- Bülbül çiçeğinin yetiştiği, eşsiz doğası, havası, suyu ile Kafkasya’nın Sakarya’sı, cennetten bir köşe, Türk’ün cennet vatanı. Şuşa her Türk’ün yüreğinde ve gönlünde yer alır. Şuşa’nın düşman işgalinden kurtuluşu, Şanlı Karabağ Zaferinin 2 yıl dönemi dolayısıyla tüm Azerbaycan ve Türk dünyasının şanlı zaferi kutlu, şehitlerimizin mekanı cennet, ruhları şad, gazilerimizden de Allah razı olsun.
Yazan: Rufat GÜREL