Her Nevruz Yeni Bir Başlangıç
Dr. Sakin ÖNER
Nevruz Bayramı, baharın gelişini, doğanın uyanışını temsil eder. Her Nevruz, yeni bir başlangıçtır. Nevruz. Farsça "Yenigün" anlamına gelir. Nevruz, Azerbaycan'da Novruz, Kazakistan'da ve Tacikistan'da Navrızmeyrami, Kırgızistan'da Nooruz,Kırım Türklerinde Navrez, Batı Trakya Türklerinde Mevris, Arnavutluk'ta ise Sultan Nevruz olarak kullanılır.
Nevruz, aynı zamanda “yılbaşı” kabul edilmiştir. Büyük Selçuklu hükümdarı Celalettin Melikşah'ın yaptırdığı takvimde bu yılbaşı eski martın 9. gününe (bugünkü martın 22. gününe) rastlar. İranlıların takviminde de yılbaşı, aynı zamanda baharın ilk günüdür. Yazılı olarak ilk kez 2. yüzyılda Pers kaynaklarında adı geçen Nevruz, İran ve Bahai takvimlerine göre yılın ilk gününü temsil eder. Bazı topluluklar bu bayramı, 21 Mart'ta kutlarken, diğerleri Kuzey yarımkürede ilkbaharın başlamasını temsilen, 22 veya 23 Mart'ta kutlarlar. Bu gün aynı zamanda, hem Zerdüştler, hem de Bahailer için de kutsal bir gündür ve tatil olarak kutlanır.
Nevruz, Çin'den Avrupa içlerine kadar kuzey yarımküre insanlar ının ortak bayramıdır. Tarihte özellikle eski Mısır, İran, Safavi, Moğollar, Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanlılarda bayram ve gelenek olarak kutlanmıştır.
NEVRUZ’A YÜKLENEN İSLÂMÎ ANLAMLAR
Nevruz, Anadolu ve Orta Asya Türk halklarında da Göktürklerin Ergenekon'dan çıkışı anlamıyla ve baharın gelişi olarak kutlanır. Nevruz, Türk kavimleri tarafından M.Ö. VIII. yüzyıldan günümüze kadar her yıl 21 Mart'ta kutlanır. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi ve Melikşah'ın Celali Takvimi'nde yılbaşı olarak belirlenen 21 Mart, ilk sözlük ve ansiklopedimiz kabul edilen Divânü Lügati't-Türk'te de ilkbaharın gelişi olarak belirtilir. Kürtler de, Nevruz bayramının Kürt mitolojisindeki Demirci KawaEfsanesi'ne dayandığına inanırlar.
Türklerinİslamiyeti kabulünden sonraki dönemde, Nevruz’abazı yeni anlamlar yüklenmiştir. Bu anlamları şöyle özetleyebiliriz: Tanrı yeryüzünü Nevruz gününde yaratmış olup, Hz. Adem çamurdan yine o gün yaratılmıştır. Cennetten dünyaya sürülen Hz. Ademile Hz. Havva o gün Arafat’ta buluşmuşlardır. Hz. Nuh tufandan sonra ilk defa o gün karaya ayak basmıştır. Hz. Yusuf o gün atıldığı kuyudan kurtarılmıştır. Hz. Musa Kızıl Denizi o gün geçmiştir. Bir balık tarafından yutulan Hz. Yunus o gün karaya bırakılmıştır.
Ayrıca Alevi-Bektaşi kültüründe Nevruz; Hz. Ali’nin doğum günü, Hz. Ali ile Hz. Fatıma’nın evlilik günü veya Hz. Ali’nin Hz. Muhammed tarafından Müslümanlara vasi olarak tayin edildiği gün, Hz. Hüseyin’in doğum günü, dargın olanların barışması için Hz. Ali tarafından bayram olarak ilan edilen gün olarak kabul edilmektedir.
NEVRUZ’UN EDEBİYATIMIZA YANSIMALARI
Selçuklular ve Osmanlılarda milli bayram olarak kutlanan Nevruzda, “Nevruziye” adlı şiirler okunur, «Nevruziye» denen ve insanı o yıl hastalık ve sakatlıklardan koruyacağına inanılan bir macundan yenilir ve şenliklerde ziyafet verilirdi.Nevruz geleneğinin edebiyatımıza yansımalarını, Divan ve Halk Edebiyatımızın değerli şairlerinin Nevruz münasebetiyle yazdıkları,“Nevruziyye” adı verilen şiirlerinde görüyoruz. Bunlaraörnek olmak üzere önceNef'î'nin “Nevruz” redifli gazelinden bir beyit okuyalım:"Erişdibahâr oldu yine hemdem-i nevruz/ Şâd etse n’ola dilleri câm-ı Cem-inevruz".
Râmi Paşazade Refet Bey'in, Damat İbrahim Paşa'ya yazdığı “Nevruz” redifli kasidesinden de birkaç beyite göz atalım: "Hayat-ı taze verüpdehremakdem-i nevruz/ Hoşâ irişti meşâmm-ı demedem-i nevruz / Dağıttı leşkeri sermâyı sahn-ı gülşenden / Kurunca bârgâhın şâh-ı ekrem-i nevruz… Açıldı bahtı yine siyah-ı dilin / Olup karîn-i atâya-yıhürrem-i nevruz / Harîm-i bağ o kadar cilverîz-i şevk olmuş ki / Görse bâğ-ı Behişt ola mahrem-i nevruz".
XVI. yüzyılın büyük halk şâirlerindenPîr Sultan Abdal da,“Nevruziyye”sinde şöyle diyor: "Sultan Nevruz günü canlar uyanır / Hal ehli olanlar nura boyanır / Muhib olan bu gün ceme dolanır / Himmeti erince Nevruz Sultan'ın… Âşık olan canlar bu gün gelürler / Sultan Nevruz günü birlik olurlar / Hallâk-ı cihandan ziya olurlar/ Himmeti erince Nevruz Sultan'ın".
III. Ahmed döneminde, elçilikle İran'a gönderilen Dürrî Efendi “Sefaretnâme"sinde, yine bir Türk devleti olan Safevîlerde de Nevruz'un kutlandığını şöyle ifade ediyor:"Birkaç gün sonra Nevruz-ı Sultanî hulûl edecek. Onlar nevruza gayet itibar ederler ve ıyd-i ekber(büyük bayram) diye isimlendirirler”.
Türk musikisine de Nevruz; Nevruz-ı Asl, Nevruz-ı Arap, Nevruz-ıBayati, Nevruz-ı Hicaz, Nevruz-ı Acem ve Nevruz-ı Sebamakamları ilegirmiştir.
CUMHURİYET VE NEVRUZ
Nevruz Bayramı, II. Meşrutiyetin ilanı sonrasında milli bir mahiyet kazanmaya başlamıştır. 19. Yüzyılın başlarından itibaren meydana gelen olaylar, önceOsmanlıcılık, daha sonra da İslamcılık siyasetlerinin gündemden düşmesine yol açmıştır. Bunların yerine önem kazanan Türkçülük düşüncesi, toplumda milli şuurukuvvetlendirmek amacıyla milli sembolleri ön plana çıkarmaya başlamıştır. Bu sembollerden biri olan “Ergenekon Destanı”ndan hareketle de, Nevruz Bayramının“Ergenekon Günü” olarak kutlanmasına başlanmıştır. II. Meşrutiyet sonrasında özellikle Türk Ocaklarının öncülüğünde “Ergenekon Nevruz Bayramı” kutlamaları yaygınlaştırılmış ve iktidarda bulunan İttihat ve Terakki Cemiyeti, bu bayramı bir devlet töreni haline getirmiştir.
30 Ekim 1918’de MondrosMütarekesi’nin imzalanmasından sonra, Anadolunun İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar ve Yunanlılar tarafından işgal edilmeye başlanması ve buna karşı Mustafa Kemal ve arkadaşlarının başlattıkları Milli Mücadele, Ankara TBMM Hükümeti tarafından “İkinci Ergenekon”a benzetilmiştir. Mustafa Kemal Paşa,Sakarya Zaferi’nden sonra 4 Mart 1922 tarihinde cepheye gitmiş, hazırlıkları yerinde incelemiş ve bütün okullardan “Nevruz Ergenekon”unmilli bir bayram olarak en üst seviyede kutlanmasını istemiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarında,ülke içinde siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel yapıdaki sorunların artması ve 1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın patlaması üzerine, 21 Mart itibariyle kutlanmaya başlanan Nevruz,“çiftçiliğe kıymet ve ehemmiyet bayramı” yani “Toprak Bayramı” olarak değerlendirilmiştir.Roma’daki Milletlerarası Ziraat Enstitüsü’nde Bulgar murahhasının teklifi üzerine bütün dünyada her senenin 21 Mart’ı “Toprak Bayramı” olarak kabul edilmiş ve bunun üzerine çiftçi memleketi olan Türkiye de, bu karara uyarak 21 Mart’ı Toprak Bayramı olarak ilan etmiştir.1938 yılı Kasımıyla birlikte Atatürk’ün vefatından sonra yarı resmi nitelikte Nevruz kutlamaları devam etmiştir. Nevruzla başlayan bu ay, halk arasında “Ekin Ayı” olarak kabul edilmekteydi.21 Mart’ın girişiyle birlikte köylü, bir gün toprağı dinlenmeye bırakırdı.
1951 sonrasından 1980’li yılların sonuna kadar ülkemizdeki Nevruz kutlamalarına uzun dönem ara verilmiştir. 80’li yıllarda tekrar canlanan Nevruz kutlamaları yeni bir sürece girmiştir. Nevruz’un “Newroz” adıyla anıldığı bu yeni dönemde bayram kutlamalarına yeni siyasi bir anlam yüklenmiştir.Bugün Türk Cumhuriyetleri'nde resmî bayram olarak kutlanan Nevruz, 1995 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyeti tarafından da, bayram olarak kabul edilmiştir.
28 Eylül - 2 Ekim 2009 arasında Abu Dhabi'de hükümetler arası toplanan Birleşmiş Milletler Manevi Kültür Mirası Koruma Kurulu, Nevruzu, “Dünya Manevi Kültür Mirası Listesi”nedahil etmiştir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu da, 2010 yılından itibaren 21 Mart'ı "Dünya Nevruz Bayramı" olarak kabul etmiştir.
NEVRUZ DUASI
Nevruz Bayramı, Türk topluluklarında bir aksakalın yaptığı Nevruz Duası ile başlar. Biz de bugün ülkemizin içinde bulunduğu koşullara uygun bir Nevruz duası ile Nevruz Bayramımızı kutlayalım.
“Ey hanlar hanı, ey yüceler yücesi, her şeye kâdir Tanrım! Ak yüzümüze kara çalınmasın.Yeşil umutlarımız kırılmasın.Bizleri namerde muhtaç etme.Malımız çok, düşmanımız yok olsun.Bölücüye, yıkıcıya aman verme.Evimiz yıkılmasın, ocağımız sönmesin.Yiğitlerimiz ölmesin.Vatanımız bölünmesin.Milletimizi ereksiz, yiğitlerimizi yüreksiz bırakma… Halkımız dilde, fikirde, işde birlik olsun. Geleceğimiz aydınlık ve mutlu olsun.Gönüllerde hoşluk olsun.Barış olsun, birlik olsun, dostluk olsun.Ey tanrım! Üstte mavi gök basmayıp, altta yağız yer çökmeyince
İlimiz, töremiz bozulmasın…Türk dünyasının, Ergenekon’dan çıkış bayramı, Nevruz yeni gün bahar bayramı Kutlu olsun…”