Şair yazar Emir Şıktaş ”Iğdır ve çevresinde söylenen geçmişten günümüze kadar gelen “Gargışları-Bedduaları “anlattı. Açılış konuşmasını yapan tarihçi Öztürk Alkaçır,” Iğdır ve çevresinde geçmişten günümüze kadar gelen gargışlar hala yaşamaktadır. Günümüz Türkçesi ile beddualar hala devam ediyor. . ”dedi. Yöneticiliğini Öztürk Alkaçır’ın yaptığı sohbette konuşan Şair yazar Emir Şıktaş şunları söyledi”Farsça'da "kötü" anlamına gelen bed ile Arapça'da "isteme, dileme" gibi anlamlara gelen dua kelimelerinden oluşmuş bir bileşik isimdir. Bir kimsenin başına kötü şeylerin gelmesi için yapılan duaya beddua denilmektedir.
TDK'ye göre kargış kelimesi anlamı şu şekildedir: - Kargıma işi veya bu maksatla söylenen sözler, lanet, telin, beddua, ilenç gibi.Kargış/beddua, alkışın tam tersi olarak kişinin yüzüne karşı ya da arkasından söylenen ve olumsuz dilekler ihtiva eden kalıp sözlerdir. “Duanın aksi ve zıddı olan lanet, inkisar, bela ve gazap ifade eden menfi sözlerdir” Beddua etmek halk arasında intizar etmek, ilenmek ya da ah etmek olarak da ifade edilir.
Hangi garğış/beddua kabul olur?
(Ana-baba, mazlum ve misafirin duası kabul olur) demek, (Ana-babanın çocuğuna yaptığı hayır dua, mazlumun [kâfir bile olsa] kendine zulmeden zalime yaptığı beddua, misafirin ev sahibine yaptığı hayır dua kabul olur) demektir. Yoksa misafirin, suçsuz olan ev sahibine yaptığı beddua kabul olmaz.
KİŞİ HAKLI OLSA GARĞIŞ/BEDDUA YAPMALI MIDIR?
Kişi haklı olsa bile, eğer insaf sahibi ise bedduaya yol vermez. Ya ıslahı için dua eder. Ya da, çok incinmiş ise, sabrı ve insafı kalmamış ise, onu, Allah'ın adaletine, cezasına, celâline, kahrına ve kibriyasına havale etmekle, yani Allah'a ısmarlamakla yetinir.
TCK ya göre ise beddua eden herhangi bir ceza almaz, fakat vermiş olduğu manevi zarar nedeniyle tazminat ödemek zorundadır.
Halk kültürümüz içerisinde sözlü edebiyatımızda, güncel konuşmalarımızda, hiddetlendiğimizde, gücümüzün yetmediği anlarda, çaresizlik içinde iken “get seni Allah’a havale edirem” dediğimizde peşi sıra bedduaları da sıralarız “meni sahapsız görüpsen ay evi yıxılmışın oğlu” veya “seni goyup gedenin gebri odnan dolsun” ya da “ciyarın yansın”, “seni goyup geden yanına çehsin” gibi garğışları da sarf ederiz.
Yöremize has Atasözleri, deyim ve garğışlar (beddualar) sürekli kullanılmakla beraber, bazıları da halk dilinde zikredilmediğinden unutula bilmektedir. Halk kültürünün olmazsa olmazı arasında yer alan, şiir, mani, türkü, şarkılarda halk arasında söylenen garğışlardan etkilenerek yazılmıştır.
Atasözü, Deyim ve Garğışlardan oluşan 500 civarındaki derleme çalışmamı 1983 yılında yapmıştım. Hepsi rahmete giden büyüklerimizden Beytullah Taşbağ, Paşa Akyıldız, Cabbar Günaydın, Mehmet Yılmaz, Hamit Dönmez, Salih Şıktaş, Kudret Yılmaz, Sayalı Şıktaş gibi bir çok yaşlı büyüklerimizden derlemiştim ve Açıklama çalışmamda destek verenler Arslantürk Akyıldız, Seven Eyrice, Sema Ateş, Muazzez Şıktaş’a da ayrıca teşekkür ederim.
Ölenleri rahmet, hayatta olanları minnetle yad ediyorum.
Dalın Ağrı Dağı olsun, üzün qırmızı gülle.
Evin bağlansın, açarın damın üstüne atılsın.
Allah gotur versin dırnağ vermesin.
(Allah kaşınma hastalığı versin kaşıyacak tırnağı vermesin)
Bildiğin geder derde tüşesen.
(Beddua, çok bilmişler için söylenir, ne kadar biliyorsan o kadar acıya boğulasın)
Beyguşa dediler ki yola gedirem xeyir danış, dedi gidesen gelmiyesen.
(Baykuş uğursuz kabul edilen bir kuş)
Cebinin dibi delih olsun
(Kazancın cebinde kalmasın, para sahibi olmayasın, beddua)
İlanın ağına da nehlet, garasınada.
(Yılanın her çeşidine lanet)
Mülkiyetin Kültürel Yansımaları Bağlamında Bedduaların Rolü Üzerine bilimsel çalışmasında Hasan Savaş “kargış gibi Türkçe karşılıkları da bulunan beddualar, sözlü anlatım türlerinden biridir. Ekonomik ve hukuki açıdan birtakım noksanlıkları olan geleneksel toplumlarda beddualara sıklıkla başvurulur. Sözlü kültürün önemli bir parçası olan beddualar, sosyal ve kültürel hayatta muhtelif işlevlere sahiptir. Beddualar/garğışlar, insanlığın varoluşu ile birlikte mülkiyet kazanımları neticesinde ortaya çıkmış halk edebiyatı mahsulleridir.” Diye belirtmiştir.
“Söz kalıpları ya da kalıplaşmış sözler bir milletin söz varlığının ve kültürünün önemli dil birimleridir. İnsanlar, yaşadıkları ya da karşılaştıkları olay ve durumlar karşısında, duygu ve düşüncelerini bazen söz kalıplarıyla dile getirir. Alkış (dua) ya da kargış (beddua) diye adlandırılan söz kalıpları da bir dilin söz varlığı ve kültürünün önemli göstergelerindendir.” Diyen Ali Koç
“Iğdır İli Ağızlarının Kargışları (Bedduaları) Üzerine Bir İnceleme” başlıklı çalışmasın da, Iğdır’ın merkez ilçesi ve diğer 3 ilçesinden derlenen metinlerden tespit edilen 156 tane kargış, anlam yönünden incelenmiştir. Yöre ağzında kullanılan bu kargışlar anlamlarına göre farklı başlıklar altında gruplara ayrılıp sınıflandırılmıştır.
*murazın gözünde ġalsın: Beddua edilen kişinin hevesinin, isteğinin
gerçekleşmemesini dilemek (k1).
• ayıbını ġara torpağ örtsün: Beddua edilenin kişinin, yaptığı kötülüğe karşılık
ölmesini, ölünceye kadar bu ayıpla yaşamasını dilemek (k1).
• namerde möhtaç olasan; Beddua edilen kişinin yokluk içinde
olmasını olmasını dilemek (k1).
• adın batsın: Beddua edilen kişinin yok olmasını, namı, şöhreti varsa bunun son
bulmasını dilemek (k1).
*Bedensel Varlık Alanıyla (Vücut ve Uzuvları) İlgili Kargışlar
ağzın dad almasın
allaḫ sinene dağ çeksin
allaḫ sene ġotur (uyuz) vėrsin, tırnaḫ vėrmesin
bala diyende burnunun ucu göynesin (sızlasın)
*Gündelik Yaşamla (Dünya) İlgili Kargışlar
adın batsın
başına od (ateş) elensin
başına ġalaḫ (tezek yığını) uçsun
bayramın ġara gelsin
*İç Dünya ve Soyut Kavramlarla İlgili Kargışlar
çıraġın sönsün
emeğim burnunnan gelsin
elin ġuruyup yanına düşsün
günün ġara gelsin
görüm seni isti ocağa hesret ġalasan
*İlahî Güç (Allah) Tarafından Gerçekleştirilmesi Beklenen Kargışlar
Allahınnan bulasan,
Allahın belasına urçağ gelesen
Allah vursun seni
Allah başını goyup ayağına daş salmasın
Manilerde garğış’a şunu örnek verebiliriz
Aras, Aras han Aras
Dağlardan galhan Aras,
Seni görüm yanasan,
Bir derdimi gan Aras.
Türkülerde garğışlara örnek şunu verebiliriz;
Menim toyuğum çil çil idi,
Kanatları til til idi,
Toyuğ değil bir fil idi,
Seni yanayan toyuğ aparan,
Oddanasan toyuğ aparan
Halk ozanı Karacaoğlan dilinde garğış da şöyledir;
Karac'Oğlan der ki: Kaşın kaşıma.
Acep değer m'ola başın başıma?
Gurbet ilde derd yapışa peşine,
Daha derdim az diyesin ak gelin.!
Şair Cemal Safi ise bedduasında;
Sineni kaplasın bu onmaz yara...
Hayatın boyunca gölgemi ara...
Değil mi sen benim yüzümü kara...
Saçımı ak ettin ciğerin yansın...!
Coşkun Sabah ise şarkı sözünde şöyle garğış edeceğini söylemiş;
Dilerim tanrıdan, gülmesin yüzün
Gönlüne eş olsun, dert ile hüzün
Huzura ermesin, benliğin özün
Benden başkasını, seversen eğer
Ben ise garğış’ım da şöyle diyorum;
GÜNÜN OLMASIN (Garğış)
Çok acılar çekti zavallı başım,
Senin de huzurlu günün olmasın.
Bundan sonra olmaz seninle işim,
Gönlünde huzurlu günün olmasın.
Yıkılsın başına meskenin, evin,
Baykuşlar ötüyor yerinde, sevin,
Artık ister ağla, istersen dövün,
Canında huzurlu günün olmasın.
Beni düşmanımla bir tutar idin,
Sözü inkâr eder, tez yutar idin,
Gönülden sevseydin sır tutar idin,
Yarında huzurlu günün olmasın.
Başına kül ele, hasretle kavrul,
Dert dolsun kalbine, kül olup savrul,
Feleğin çarkında boşa dön, yorul,
Önünde huzurlu günün olmasın.
Beter bedduaya dilim varmıyor,
Vefasızsın amma yürek durmuyor,
Emircan usandı, inan sormuyor,
Ömründe huzurlu günün olmasın.
5.12.2023 Emir Şıktaş
YETİRMESİN
Vayıst sene garğıyıram,
Hak, dileğin yetirmesin.
Göyden binbir bela yense,
Biri sennen ötürmesin.
Oturarsan ağ otağda,
Gan kusasan laxda laxda,
Seni görüm ölen vaxda,
Dilin kelme yetirmesin.
Elinnen tüşeydi nacağ,
Sağ gözüne batsın pıçağ,
Oğul-uşağ tüşsün gaçağ,
İstediğin getirmesin.
Gurbani galdı burada,
Çağır Allah yetsin dada,
Meyidin galsın ortada,
El yığılıp götürmesin.
IĞDIR YÖRESİNDE KULLANILAN BEDDUALAR
Dalın Ağrı Dağı olsun, üzün qırmızı gülle.
Evin bağlansın, açarın damın üstüne atılsın.
Ağ güne hesret qalasan.
Anan meler qalsın.
Başına qalah uçsun.
Başına kül olsun.
Gelin ölesen.
Adın adlara goyulsun.
Mürdeşirler üzünü yusun.
Qapın bağlı galsın.
Yaman güne galasan.
Çöreye möhtac olasan.
Çörek atlı olsun sen piyade.
Çörek sene genim olsun.
Allah qohunu kessin.
Anan meler galsın.
Anan gebrini gucahlasın.
Anan qara bağlasın.
Atan anan ölsün yetim qalasan.
Akşamın qara gelsin.
Başın duran yerde ayağına daş tüşmesin.
Hersin başını yesin.
Gülleye gelesen.
Seni ac ölesen.
Bayramın qara gelsin.
Bala diyende ağzında ilanlar balalasın.
Zeher-zukqum yiyesen.
Balanın qanlı patları üstüne gelsin.
Bala toyuna hesret qalasan.
Yer üzünnen kitirin kesilsin.
Hemişe başın daşlı, gözün yaşlı olsun.
Yaralarına qurt düşsün.
Belin qırılsın.
Evinin bereketi göye uçsun.
Boyuna ham ip tutum.
Var dövletini sel aparsın.
Üzünü mürdeşir yusun
Dilinnen yaman yara çıhsın.
Elin gelem tutmasın.
Ezizinin qanlı köyneyi üstüne gelsin.
Zelil olasan.
Yediyin içtiyin zehir mar olsun.
İt azzarına tutulasan.
Yuhun erşe çekilsin.
Meler qalasan.
Mehebbetin qara gelsin.
Memende südün qurusun.
Namaz qılmah nesip olmasın.
Namerd güllesine qurban gedesen.
Yastığın ağır olsun.
İmansız guran’sız gedesen.
Ömrün gödek olsun.
Payın palçığa dönsün.
Payın ite tökülsün.
Taxdın çevrilsin.
Muradın gözünde qalsın.
Üzün qara olsun.
Heyan-abırın tökülsün.
Cebin pul üzü görmesin.
İki elin olsun, bir başın.
Başının hayına qalasan.
Gotur tapasan, dırnaq tapmıyasan.
· Al gerdanın qana boyansın
· Allah sinene dağ çektirsin
· Allah se zulum çektirsin
· Adın batsın
· Qarna dert dolsun
· Ömrün gödeh olsun
· Başa galah uçsun
· Cavan ölesen
· Balaların yetim qalsın
· Cana qurt daraşsın
· Ciğere od tüşsün
· Dul qalasan
· Bala üzü görmeyesen
· Seni gelin ölesen
· Yaxcı gün görmeyesen
· Evinnen ölü çıxsın
· Etin tökülsün
· Gettiğin yerde yarımayasan
· Görbagor olasan
· Üreğe gülle değsin
· İmansız göra gidesen
· Meyidin üstünde su tapılmasın (cesetin)
· Külün göye savrulsun
· Işık üzüne hesret qalasan
· Sabah sağ çıxmayasan
· Tike tike olasan
· Ağlayanın olmasın
· Yaman güne galasan
· Ağlar güne qalasan
· Baxdavar ölesen
· Yetim qalasan
· Yükün dağdan ağır olsun “dedi.
Araştırmacı yazar Serdar Ünsal’da “Gargışlar Türk tarihinde ve İslam tarihinde de var olmuştur.Kerbelada İmam Hüseyne Yezid’in yaptığı zülmden dolayı 1400 yıl geçmesine rağmen hala insanlar su içerken “Nehlet Yezide selam Hüseyine derler,Ermenilerin yaptığı zülme soykırıma da lanet ederler”Lanet olsun Ermeniye”kızdıkları birine “Ermenisin veya Ermeni Dığası”derler.
Program daha sonra soru cevap şeklinde söylenen gargışlarla devam etti.