DenizliGuncel.com haber sitesinin https://www.frmtr.com 'dan derlediği tarihi gerçek ve Denizli'ye yerleşen Türk Boyları.
Türk boyları Denizli’nin çeşitli yerlerine yerleşti... Denizli’ye 200 bin çadırın göç ettiğini belirten kaynaklar mevcut. O boylar, yerleşim yerleri isimlerinde ve soyadlarda hala yaşamaya devam ediyor. Bu içerikte, hangi Türk Boyu’nun hangi bölgeye yerleştiğini hazırladık...
AFŞAR (ACIPAYAM)
(KARAHÜYÜKAFŞARI-KUMAFŞARI): Afşar, çevik ve avı seven demektir. Kayıtlara göre bu boyun mensupları, tarih içinde önemli roller oynamış ve hükümdar çıkarmıştır. Acıpayam bölgesine yerleşmişlerdır; Karahüyükafşarı, diğerine ise, Burdur 'a bağlı Gölhisar ilçesi ile Acıpayam arasında doğal bir sınır olan ,Kumkısık ” sırtlarında yer alması sebebiyle Kumafşarı adı verilmiştir.
BAYAT (ÇİVRİL)
Oğuzlar 'ın Bozoklar koluna bağlı olan Bayat boyunun Oğuz Han 'ın altı oğlundan biri olan Gün Han 'ın oğlunun soyundan geldiği tarihi kayıtlarda geçmektedir. Bayat, beg~bey kelimesi ile ilgili olarak mutlu, yiyeceği bol anlamına gelmektedir. Anadolu 'da, tarihimizde Dede Korkut, Fuzulî gibi şahsiyetler yetiştirmiş olan Bayat boyunun adını taşıyan birçok orun bulunmaktadır. Bugün Çivril İlçesi'ne bağlı olan Bayat Köyü de bunlardan biridir.
BEYDİLLİ (ÇİVRİL)
Beydili (Begtili) kelimesi, uluların sözleri gibi değerli anlamına gelmektedir. Begdili boyu, Oğuzlar 'ın Bozok kolunu oluşturan dallardan Yıldız Han 'a bağlıdır. Selçuklu Devleti 'nin kuruluşuna ve Anadolu'nun fethine katılmış olan Beydili boyunun, Çivril yöresinde de yerleştikleri anlaşılmaktadır. Bugün, Çivril ilçesinin Işıklı bucağına bağlı olan Beydilli Köyü 'nü kuranlar Oğuzlar 'ın Beydili boyuna mensuptur.
ÇANDIR (ÇİVRİL)
Kayıtlarda Çavuldur, Çavundur, Çavdur, Çavdır, Çandır şekilleriyle kayıtlı olan bu Oğuz boyu, Üçoklar'ın Dağ Han koluna bağlıdır. Kelime, şerefli, ünü yaygın anlamına gelmektedir. Çivril İlçesi, Gümüşsu Bucağı 'na bağlı olan Çandır Köyü'nü de kurmuşlardır.
DÖĞER-İLİ (ÇİVRİL)
Döger'in, kaynaklarda bir araya gelenler, topluluk, birlik olanlar anlamına gelen bir kelime olduğu belirtilmektedir. Oğuz Bozoklar 'ın Ay-han Oğullarından olan Döger boyu, İslamiyet 'ten önceki Oğuzların tarihinde önemli bir yere sahip oldukları gibi, Selçuklular zamanında da sözü geçen bir mevkide idiler. Faruk Sümer 'in listesinde adı geçen ve Şeyhlü (bugünkü Çivril 'in Işıklı bucağı) kazasına bağlı olduğu belirtilen Döğer-ili köyünün,1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri 'nde de Şeyhlü Kazasına bağlı olarak adı geçmektedir. Bugün Denizli İli sınırları içinde herhangi bir kaydına rastlanmamaktadır. Çivril yöresinde olması lazım gelen köy ise, eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır. Bununla birlikte, bugünkü Beyağaç, Tavas ve Acıpayam İlçeleri arasındaki engebeli arazide bulunan bir mevkiin Döver-önü adını taşıdığı görülmektedir ki, bu adın Döğer Boyu ile olan ilgisi gayet açıktır.
EVKARA (ACIPAYAM)
Evi kara şeklinden Evkara haline dönüştüğü görülen bu orun adının ,Karaevli boyunun adı ile olan ilişkisi açıktır. Karaevli Boyu, Oğuz Bozoklar'ın Ay-han Oğullarına bağlıdır. Faruk Sümer 'in listesinde rastlayamadığımız bu ad, evi/çadırı- kara olan anlamında bir kelimedir. Evkara, bugün Acıpayam ilçe merkezinde Çamlık adını taşıyan bir mahalle konumundadır. Evkara 'nın 20.yüzyılın başlarında müstakil bir köy olduğu kayıtlarda geçmektedir.
EYMİR (EYMÜR): (MERKEZ, ÇİVRİL, HONAZ, TAVAS)
Oğuzlar'ın Üçok koluna bağlı Dağ-Han Oğullarından olan Eymir (Eymür), Anadolu 'da en çok yer adı bırakan boylardan biridir. Eymür, son derece iyi ve zengin demektir. Bugün Denizli İli sınırları içinde bu boyla ilgili olduğu düşünülen dört orun vardır. Bunlardan ilki, merkez ilçeye 40 km. mesafede olan Eymir Köyü 'dür. Ancak bu köyün, Faruk Sümer 'in eserinde, bağlı oldukları yerlere göre listelenen üç Eymir köyünden birisi olmadığı düşünülmektedir. Çünkü idarî sınırlar ve coğrafî konum bunu imkânsız kılmaktadır. Bu köyün, yöredeki diğer yerleşmelerde de olduğu gibi, Çal-Çivril yöresinden gelenler tarafından sonradan iskân edildiği akla daha yatkın gelmektedir. Bugün yörede Eymir adını, bu şekli ile yaşatan tek orun olan Denizli merkez ilçeye bağlı bu Eymir Köyü 'nde son sayıma göre 77 hanede 265 nüfus yaşamaktadır.
İkinci Eymir 'in, bugünkü Çivril ilçesi sınırları içinde olması gerekirdi. Ancak bu adı taşıyan herhangi bir köy kaydına rastlanmamıştır. Buna karşılık, Çivril merkez ilçeye bağlı Emirhisar Beldesi 'nin adını burada dikkate almak gerekir. Yakın tarihlerde Emircik ve Balçıkhisar köylerinin birleşmesi neticesinde belde statüsünü kazanan bu orunu oluşturan unsurlardan biri, Emircik, Faruk Sümer 'in listesinde yer alan Eymir 'lerden olsa gerektir. Emircik, 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri 'nde Eymürcük şekli ile kayıtlıdır.
Üçüncü Eymir 'in de bugünkü Çivril ilçesi Gümüşsu bucağı sınırları içinde olması gerekirdi. Köy, eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır.
Sümer 'in listesinde adı geçen bir diğer ,Eymir ” ise, bugünkü Tavas ilçesi sınırları içinde gösterilmektedir (Kütükoğlu, 2002). 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri 'nde de Tavas Kazası 'na bağlı olarak kayıt altına alınan bu köy, bugün Aydın İlçesi Karacasu İlçesi 'ne bağlı Eğmir Köyü 'dür.
Denizli 'de Eymir adıyla ilgili olan iki orun daha bulunmaktadır: Çivril İlçesi 'ne bağlı İmrallı Köyü ve Honaz İlçesi 'ne bağlı Emirazizli Köyü. İmrallı Köyü 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri 'nde Eymür cAlilü şekli ile kayıt altına alınmıştır. Şeyhlü (Işıklı) 'ye bağlı olarak gösterilen köy bugün Çivril 'e bağlıdır.
İĞDİR: (ÇİVRİL)
Kaynaklarda iyilik, büyüklük ve yiğitlik anlamlarına geldiği belirtilen bu kelime, Oğuz boy adlarından biri olarak kullanılmaktadır. Bu boyun adı bir kayıtta da Yigdir şeklinde geçmektedir. Oğuzlar 'ın Üçoklar koluna bağlı Dağ-han Oğullarından olan İğdir boyuna, tarihî ve coğrafî kaynaklarda çok az rastlanmaktadır. Daha çok Anadolu 'nun güney ve batı bölgelerine yerleştikleri ifade edilse de, mevcut orun adlarından daha geniş bir alana yayıldıkları anlaşılan bu boyun mensupları, Çivril yöresinde de bir köy kurmuşlardır. Çivril-Uşak karayolu üzerinde aynı adı taşıyan yokuşun başında bulunan İğdir Köyü, Çivril ilçe merkezine 3 km. uzaklıktadır. Bu köyün kayıtlarına 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri 'nde de rastlanmaktadır.
KARKIN: (ACIPAYAM)
Kelime anlamı, kayıtlara göre çok ve doyuran aştır. Kelime Garkın, Karkun ve Kargun şekilleriyle de yazılmıştır. Oğuz tarihinde önemli rol oynamış boylardan biri olan Karkınlar, Oğuzlar 'ın Bozoklar koluna bağlı Yıldız Han Oğullarındandır. Karkınlar 'a ait 16.yüzyılda Anadolu 'da 62 yer adı bulunmaktadır. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri 'nde bugünkü Acıpayam İlçesi 'ne bağlı bir köy olarak gösterilen Karkın, bugün Acıpayam ilçesi, Yeşildere beldesine Garkın adıyla bağlı bir mahalle durumundadır. Garkın 'da son nüfus sayımına göre 37 hanede 113 kişi yaşamaktadır.
KAYI: (ÇAL, ÇİVRİL, ACIPAYAM)
Oğuzlar 'ın Bozoklar koluna bağlı Günhan Oğullarından olan Kayı Boyu, Türk tarihinde hükümdar çıkaran Oğuz boylarının en başında zikredilir. Osmanlı İmparatorluğu'nu kuranlar bu boyun mensuplarıdır. Anlamı sağlam olan bu kelimeyi boylarına ad olarak kullanan Kayılara ait Anadolu 'da çok sayıda yer adı bulunmaktadır.
Sümer 'in tespitlerine göre Denizli yöresinde üç Kayı köyü bulunmaktadır. Bunlardan ikisi, Çivril İlçesi (veya Çal, Bekilli ya da Baklan) sınırları içinde olması gereken, 29 vergi nüfusu olan Kayı Köyü ile 10 vergi nüfuslu Kayıcuk Köyü 'dür. Günümüzde, yörede bu adlarla ilişkili herhangi bir orunun bulunmamasına rağmen, en azından birinin, Çal-Bekilli Yolu üzerinde bulunan ve bugün Kayı Pazarı adıyla bilinen yerde olması kuvvetli bir ihtimaldir. Tuncer Baykara 'nın, bu yörede yoğun bir Kayı nüfusunun bulunduğunu belirtmesi de bununla ilgili olmalıdır.
Diğer Kayı köyü ise, kayıtlara göre 132 vergi nüfuslu Kayıyayla 'dır ki, Acıpayam İlçesi sınırları içinde gösterilen bu orun bugün mevcut değildir.
Şunu da belirtmek gerekir ki, Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri 'ndeki kayıtlara göre bugünkü merkez ilçe sınırları içinde bulunması gereken Kayı Yörükleri Cemaati ile Kay(ı)han Beldesi arasında da bir ilgi kurulabilir.
KINIK: (MERKEZ, ÇAMELİ)
Her yerde değerli olan anlamı verilen bu kelimeyi ad olarak alan bu boy, Oğuzlar 'ın Üçok kolundan Denizhan Oğullarına bağlıdır. İçinden Selçuklu Hanedanını çıkaran Kınıklar 'a ait birçok orun adı vardır. Bugün bir üniversite kentine dönüşen Kınıklı Mahallesi’nin ilk sakinleri de bu boya mensuptur.
Tarihi kayıtlarda adına rastlanmayan bir diğer Kınık köyü ise, Çameli İlçesi 'ne bağlı Kınıkyeri Köyü'dür. Çameli ilçe merkezine 20 km uzaklıkta olan köyde, son sayıma göre 110 hanede 351 nüfus vardır.
SALUR: (ÇİVRİL)
Kelime, her yerde kılıcıyla iş görebilen anlamını taşımaktadır. Salur Boyu, Oğuzların içinde önemli bir yere sahiptir. Hatta Dede Korkut Hikâyeleri 'nde en şerefli boyun Salurlar olduğu belirtilmektedir. Bu boyun mensuplarının kurdukları orunlar arasında, Sümer 'in listesine göre, Şeyhlü (Işıklı) kazasına bağlı olduğu kaydedilen bir köy bulunmaktadır. Bugün Çivril İlçesi sınırları içinde Salur adını taşıyan bir köy yoktur. Köy eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır.
TODURGA: (ACIPAYAM)
Oğuzlar 'ın Bozoklar koluna bağlı Ayhan Oğullarından olan Todurgalar, Anadolu 'nun çeşitli yerlerini mesken tutmuşlardır. Kelime anlamı yurt almak ve yönetmek (yurt alan ve yöneten) 'tir. Bu kelime Dodurğa, Doturğa, Toturğa imlalarıyla da yazılmıştır. Denizli İli sınırları içinde de Todurga bulunmaktadır. Sümer 'in listesinde 69 vergi nüfusuna sahip olarak gösterilen Todurga Köyü, bugün Acıpayam İlçesi 'ne bağlı Dodurgalar 'dır. Yakın zamanımıza kadar Aşağıdodurga ve Yukarı Dodurga adları ile iki yakın muhtarlık iken 1972 yılında Dodurgalar adı ile belediyelik olmuştur.
YAZIR: (ÇAL, ACIPAYAM)
Yazır kelimesi çok ülkeye sahip demektir. Anadolu 'nun Oğuzlar tarafından alınmasında ve yurt hale getirilmesinde önemli rol oynadığı belirtilen bu Oğuz boyu, Bozoklar 'ın Ay-han Oğullarındandır. Daha çok Anadolu 'nun ortasında ve batısında yerleştikleri görülen bu boyun mensupları Denizli civarında da iki orun kurmuşlarıdır. Birincisi, Sümer 'in listesinde de yer alan 110 vergi nüfuslu Yazır köyüdür ki, bugün Acıpayam ilçesi 'ne bağlı bir belde konumundadır.
İkinci Yazır köyü ise, Sümer 'in listesinde yer almamaktadır. Ancak Kütahya Sancağı Şeyhlü Kazası 'na bağlı olan Yazır (Yazırlu) köyünün Bugün Çal ilçesi sınırları içinde olan Yazır köyü olduğu düşünülebilir.
YIVA (YUVA): (HONAZ, ÇİVRİL)
Derecesi hepsinden üstün anlamıyla kullanılan kelime, aynı zamanda, Oğuzlar 'ın Üçoklar koluna bağlı Denizhanoğullarına bağlı bir boyun adıdır. Sümer, bu boyun adının kayıtlarda Iva, İva, Yava, imlalarıyla da geçtiğini belirterek adın bugünkü Yuva köyleriyle de ilgili olduğunu söylemektedir
Dolayısıyla, Çivril ilçesi Işıklı bucağına bağlı bir köy olan Yuva Köyü 'nün de Yıvalar'la ilgisi olduğu düşünülmektedir.
Aynı defterlerde Honaz 'a bağlı bir Yuvalu köyünden daha bahsedilmektedir ki, bugün böyle bir köyün kaydına rastlanmamaktadır.
YÜREĞİR (YÜREĞİL): (SERİNHİSAR)
Kelime, daima iyi ve düzen kurucu anlamına gelmektedir. Kayıtlarda Üreğir şeklinde de geçmektedir. Kelime bugün Yüreğil ya da Üreğil şekillerinde kullanılmaktadır. Yüreğirler (ya da diğer imlası ile Üreğirler), bağlı bulundukları Üçoklar'ın hâkim boyu idiler. Yüreğir Köyü, bugün Serinhisar İlçesi 'ne bağlı Yüreğil Köyü 'dür.
KAYNAKLAR
Arşiv Belgeleri
166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri. (1995). (Dizin ve Tıpkıbasım). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri. (1993). (Dizin ve Tıpkıbasım). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
İlk El Kaynaklar
Dîvânü Lugâti 't-Türk. (1990). Tıpkıbasım. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Türkiye 'de Meskûn Yerler Kılavuzu. (1946). Ankara: Başbakanlık Devlet Matbaası.
Araştırmalar
AYKOTA, Ali Vehbi. (1951). Acıpayam. Ankara: Çankaya Matbaası.
BAYKARA, Tuncer. (1969). Denizli Tarihi II. Kısım. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
GÜLENSOY, Tuncer. (1995). ,Orta Asya 'daki Türk Yer Adlarının Anadolu 'daki İzleri ”. Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları V. İlmî Kongresi, Tarih Boyunca Anadolu 'da Türk Nüfus ve Kültür Yapısı (Tebliğler), Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
KURGUN, Levent. (1997). Denizli İli Yerleşim Yerleri Adları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
KURGUN, Levent. (2002). Denizli İli Yer Adları. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat. (2002). XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisadî Yapısı. İstanbul: Seçil Ofset Matbaacılık.
SÜMER, Faruk. (1980). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. İstanbul: Ana Yayınları.
TURAN, Osman. (1996) Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
TÜRKAY, Cevdet. (1979). Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler. İstanbul
Tam metin için linki tıklayın: