Birinci Dünya Savaşı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılma sürecine girdiği dönemde Türk Milliyetçileri, Türkçüler bölgemizde Batı Trakya Cumhuriyeti, Kırım Demokratik Cumhuriyeti, Iğdır Millî Cumhuriyeti, Kars İslam Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti’ni kurdular. Bunlardan sadece ikisi Azerbaycan ve Türkiye Cumhuriyetleri varlığını sürdürüyor. Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Mayıs 2024 günü, 106 yaşına girdi. Biz Türklüğümüzü Cumhuriyetlerimizin kuruluş süreçlerini unutmadığımız sürece Azerbaycan ve Türkiye dünya durdukça varlıklarını sürdürecektir.
Pek çoğumuzun adını bile bilmediği Cumhuriyetler şunlardır:

Batı Trakya Türk Cumhuriyeti

30 Mayıs 1913’te imzalanan Londra Antlaşması sonrası Trakya’dan Osmanlı Ordusu’nun çekilmesini kabul etmeyen birlikler Osmanlı devleti ile tüm bağlarını kopararak 12 Eylül 1913’te Batı Trakya Türk Cumhuriyeti adıyla bağımsız bir devlet kurduklarını dünyaya ilan ettiler. Bu devlet 1918’de güneybatı Kafkasya’daki Türk Cumhuriyetinden 5 sene önce, Türkiye’den ise 10 yıl önce cumhuriyet rejimini benimseyen ilk Türk devleti olarak tarihe geçti.
Osmanlı devleti Bulgaristan’la İstanbul antlaşmasını imzalayarak Batı Trakya’nın Bulgaristan’a ilhakını onaylamak zorunda kaldı. Batı Trakya Türk Cumhuriyetine ise 25 Ekim 1913 tarihine kadar bölgeyi Bulgarlara teslim etmeleri için süre tanındı. 55 gün varlığını sürdüren bu devletin toprakları İstanbul’dan gelen Albay Cemal Beyin gözetiminde Bulgar kuvvetlerine teslim edildi.

Kırım Demokratik Cumhuriyeti

9 Aralık 1917’de Bahçesaray’da açılışını yapan Kırım Tatar Millî Kurultayında, 26 Aralık 1917 tarihinde oylanıp kabul edilen Kanun-i Esasî (Anayasa) ile birlikte Kırım Ahalî Cumhuriyeti (Kırım Demokratik Cumhuriyeti) esası da kabul ve ilân edilmiş oldu.
Bolşeviklerin, Kırım’da hücuma başlamaları ve 27 Ocak 1918’de hükûmetin makamının bulunduğu Akmescit’i işgal etmeleri üzerine Kırım Tatar Millî Hükûmeti, Kırım’a dair maksatlarını gerçekleştiremedi. Hükûmet reisi Numan Çelebi Cihan, Bolşevikler tarafından şehit edildi.

Iğdır Millî Cumhuriyeti

Osmanlı Devleti ve Bolşevik Rusya’nın resmî olarak tanıdığı Mavera-i Kafkasya Cumhuriyeti Meclisi tarafından Başkenti Melekli olan, Ali Ekber Tufan’ın kurduğu Iğdır Millî Cumhuriyeti. 1917’de patlak veren Rus İhtilali, Iğdır ve çevresinde bir otorite boşluğu yarattı. Bu boşluktan dolayı Türkler ve Ermeniler anlaşarak Meleklili Ali Ekber Tufan başkanlığında 5 Ermeni ve 5 Türk’ten oluşan Iğdır İcra Komitesini 10 Mayıs 1917’de kurdular. Ermenilerin Mart 1918’de Bakü’ye saldırması üzerine baş gösteren anlaşmazlıklardan ötürü Ermeniler komiteden istifa etti. Resmî olarak tanınmış ilk Türk Cumhuriyeti olan Iğdır Cumhuriyeti 14 Kasım 1920’de dağıldı.

Kars İslam Cumhuriyeti

Mondros Ateşkes Antlaşması sonunda ‘Elviye-i Selase’ dışarıda kalınca 5 Kasım 1918’de Kars İslam Şurası kurulur. Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi veya Güneybatı Kafkas Geçici Millî Hükûmeti de denir.
Merkezi Kars olan Kars İslam Cumhuriyeti, Batum, Ahıska, Ahılkelek, Artvin, Ardahan, Acara, Posof, Çıldır, Göle, Oltu, Karakurt, Sarıkamış, Karapınar, Kağızman, Kulp, Iğdır, Serdarabat, Aralık, Nuraşen, Nahcivan, Culfa ve Orduabat gibi yerleri kapsamaktaydı.
İngilizler 13 Nisan 1919’da Kars’ı işgal ederek parlamentoyu dağıttılar.

Azerbaycan Cumhuriyeti

Türk ve Müslüman dünyasının ilk demokratik cumhuriyeti olarak 28 Mayıs 1918’de Mehmet Emin Resulzade liderliğinde kuruldu.
23 ay sonra 28 Nisan 1920’de Bolşevik Rusya tarafından işgal edildi. 71 yıl Sovyetler Birliğine bağlı bir Cumhuriyet olarak varlığını devam ettirdi. 80’li yılların sonlarında Azerbaycan’da bağımsızlık uğruna başlayan mücadele ve demokratikleşme sürecinin genişlemesi sonucu, 1918-1920 yılları millî devlet kurma tecrübesine büyük ilgi oluştu. Kısa zaman içinde millî devletçilik geleneklerinin yeniden ihyasına girişildi. AHC’nin devlet yönetim unsurlarının ve sembollerinin ihyası ile ilgili kararlar kabul edildi. Azerbaycan Türklerinin millî kimlik bilincinin ve devletçiliğinin geliştirilmesindeki büyük önemi göz önünde bulundurularak, 21 Mayıs 1990 tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı’nın fermanı ile bağımsız demokratik devlet olarak kuruldu. 28 Mayıs günü, Azerbaycan Devleti’nin kuruluşunun yıldönümü olarak ilan edildi. 18 Ekim 1991 tarihinde Azerbaycan Parlamentosu’nun kabul ettiği “Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet bağımsızlığı hakkında Anayasa kararnamesi”nin 2. maddesinde ise, Azerbaycan Cumhuriyeti, 28 Mayıs 1918 tarihinden 28 Nisan 1920 tarihine kadar faaliyet göstermiş Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin varisi olduğu kararlaştırıldı.
Varlığını devam ettiren Azerbaycan Cumhuriyeti 106’ncı yılını kutluyor. Dünya durdukça da varlığını sürdürecektir.

Türkiye Cumhuriyeti

Osmanlı imparatorluğunun itilaf devletleri tarafından işgal edilmesi üzerine 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi açıldı. Mustafa Kemal Paşa derhâl bir hükûmet teşkil edilmesini istedi. Meclis, kurucu meclislerin sahip oldukları bütün haklara sahip olduğu gibi hükûmet vazifesini de üzerine almış bulunuyordu. Yeni kurulan bu devlet teşri, icra ve kaza kuvvetlerini kendinde topladığından bir “cumhuriyet” demekti. Fakat şartlar uygun olmadığından bu deyim o dönemde kullanılmamıştır. Mustafa Kemal Paşa, Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanlığına seçildi; böylece hem devlet, hem de hükûmetin başına geçmiş oldu.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, Misak-ı Millî sınırları içindeki topraklarının bir bütün olduğunu kabul etti ve bunu gerçekleştirmek için harekete geçti. Türk İstiklâl Savaşı’nı başlattı.
Anadolunun işgaldan kurtarılmasının ardından TBMM 29 Ekim 1923 tarihinde 364 sayılı kararla Cumhuriyeti ilân etti.
Güçlü bir devlet olarak varlığını sürdüren Türkiye Cumhuriyeti de dünya durdukça varlığını sürdürecektir.

Ali DOĞAN / Milli Düşünce Merkezi